Inhoud
Stem algemeen
Omdat op den duur beschadigingen aan de stembanden kunnen optreden, dienen mensen met stemklachten ‘stemhygiëne’ in acht te nemen. Hierbij gaat het om de volgende adviezen:
- Stoppen met roken!
- Verminderen of afleren van keelschrapen, kuchen of hoesten.
- Niet te hard en te lang achter elkaar spreken.
- Afleren van belastende stemgewoontes (zoals bijvoorbeeld nadoen van vreemde geluiden).
- Niet fluisteren, dit werkt overbelastend. Spreek daarom minder of neem stemrust.
- Stoppen met schreeuwen en gillen.
- Adem zoveel mogelijk door de neus.
- Belast de stem bij verkoudheid en keelpijn zo min mogelijk.
- Spreek en zing zo min mogelijk in een rokerige of lawaaiige omgeving.
- Drink voldoende water om de keel vochtig te houden.
- Let op de houding als je spreekt of zingt. Zit of sta rechtop.
- Verminder stress en spanning.
- Verminder het gebruik van sterke alcohol.
Stemproblemen / heesheid
U neemt contact op met een logopedist bij een:
- Heesheid die langer dan 3 maanden aanhoudt.
- Voortdurende wisselende stemkwaliteit (hees of schor geluid).
- Wegvallende stem of afonie (geen herstel, kan alleen fluisteren).
- Minder goede verstaanbaarheid.
- Te harde of te zachte stem.
- Voortdurend keelschrapen.
- “Globusgevoel” (gevoel van een prop in de keel).
- Vermoeidheid na spreken.
- Pijnklachten in het keelgebied tijdens of na spreken.
- Klacht van benauwdheid bij spreken.
Diverse oorzaken kunnen een rol spelen:
- Een in aanleg kwetsbare stem door een te lage spierspanning.
- Een allergische aanleg, (bijvoorbeeld CARA);
- Een keelontsteking, ontstekingen van de bijholtes of van het gebit.
- Een langdurige verkoudheid.
- Aanhoudende stress.
- Een stembandbeschadiging (bijvoorbeeld stembandknobbeltjes / stembandpoliepen).
Wat doet de logopedist?
De logopedist kan u helpen uw stem weer op de juiste manier te gebruiken. Met een goede lichaamshouding, ademhaling en stemtechnieken werkt men aan evenwichtig stemgeven. Stemhygiënische adviezen (afleren van nadelige gewoontes), resonantie (draagkracht van de stem) en articulatie (duidelijke uitspraak) spelen daarbij een rol.
Wanneer, als gevolg van blijvende afwijkingen of beperkingen van het stemapparaat, een heldere stem niet haalbaar is, staat een economisch stemgeven centraal, waarbij klachten als keelpijn en vermoeidheid na het spreken afnemen of verdwijnen. Logopedie kan gecombineerd worden met een stemchirurgische behandeling (Sandwichtherapie), waarbij er zowel voor als na de operatie logopedische behandeling plaatsvindt.
Keelklachten / stemzwakte
Intensief stemgebruik bij een spreekberoep en hobby’s met stemgebruik zoals sport, koorzang of toneelspel, vermoeien de keel en het fijne stembandweefsel. De bouw van de larynx bepaalt in belangrijke mate hoe sterk de stem is. Om langere tijd een gemiddelde luidheid aan te houden, heeft een in aanleg beperkte stem meer spierspanning en kracht nodig.
Tijdens een verkoudheid, bij veelvuldig keelschrapen, kuchen of na een feest kan men keelklachten van voorbijgaande aard krijgen. Als deze regelmatig voorkomen of onvoldoende herstellen omdat de verhouding tussen stembelasting en stemrust uit balans is, kan men stemklachten ontwikkelen.
Keelklachten die na intensief stemgebruik, door overbelasting en verkeerd stemgebruik, op kunnen treden zijn:
- Het niet weg kunnen slikken van een slijmpropje of kriebel in de keel.
- Een branderige, pijnlijke, dichtgesnoerde en geïrriteerde keel.
- Een hese, schorre of wegvallende stem.
- Een algehele vermoeidheid na spreken.
- Kuchen, hoesten en keelschrapen.
Wat doet de logopedist
Belangrijk is de beschikbare stemmogelijkheden optimaal te benutten. Naast houding-, ontspanning-, adem-, stem- en uitspraakoefeningen staan stemhygiëne en adviezen voor de arbeidssituatie centraal, waarbij aandacht is voor akoestiek en omgevingslawaai. Keel- en stemklachten kunnen geheel verdwijnen wanneer aangereikte adviezen worden opgevolgd.
Globusgevoel / MFL (Manuele Facilitatie)
Wanneer men het stemorgaan verkeerd gebruikt of overbelast, kan dit gepaard gaan met een te hoge spierspanning in en rond het strottenhoofd. Dit kan de doorbloeding belemmeren, pijn en vermoeidheid veroorzaken of leiden tot slikproblemen en een “gevoel van een brok in de keel” (globusgevoel).
MFL is een methode om deze spanning te verminderen. Door massage en manipulatie raken de spieren meer ontspannen en kan een behandeling snel leiden tot klachtvermindering (verbeterde stemkwaliteit, makkelijker slikken en afname van het globusgevoel).
Stembandverlamming
Stembanden bevinden zich in het strottenhoofd. Er ontstaat stemgeluid wanneer de stembanden tegen elkaar komen als er lucht langs komt.
Bij stembandverlamming is de spanning van de stembanden verstoord of staat één of beide stembanden stil. Dit veroorzaakt problemen bij de stemgeving, het ademen en/of het slikken. Een stembandverlamming, die een KNO-arts vaststelt en voornamelijk voorkomt bij volwassenen, kan ontstaan door een virusinfectie, zenuwbeschadiging (na een ongeval of operatie) of een beroerte. In sommige gevallen is de oorzaak onbekend.
De gevolgen voor ademen en stemgeven hangen af van hoe de stilstaande stemband nog kan trillen en of 1 van beide stemplooien zijn aangedaan.
Wat doet de logopedist?
De logopedist beoordeelt of de stemkwaliteit middels adem- en stemoefeningen te verbeteren is. Speciale oefeningen zijn ervoor nodig om met de stilstaande stemplooi contact te laten maken. Als dat lukt, zal de stemkwaliteit verbeteren. Hierbij wordt ook gelet op een juiste toonhoogte en ademdruk om te voorkomen dat er andere klachten ontstaan.
Soms moet er eerst chirurgisch ingegrepen worden. Hierna volgt altijd logopedische therapie om de stem zo goed mogelijk te leren gebruiken. De logopedist begeleidt bij het weer gaan belasten van de stem in de werk- en/of leefsituatie.
Stemverandering / Genderdysfonie
Bij aanpassing aan een nieuwe geslachtsrol hoort meestal ook een stemverandering. De klacht die voorkomt bij transseksuelen is dat de stem niet in overeenstemming is met de veranderde sekserol. Het stemprobleem van man-naar-vrouw transseksuelen (transvrouwen) is in het algemeen groter dan dat van vrouw-naar-man transseksuelen (transmannen). De stem is vaak te laag en de manier van spreken te mannelijk, waardoor de transvrouw als man wordt aangesproken. Van belang is een goede indruk te hebben van de lengte en massa van de stembanden, of de stembanden gaaf zijn en goed bewegen. Deze gegevens bepalen mede in hoeverre de stem vrouwelijk, respectievelijk mannelijk kan gaan klinken.
Transmannen hebben minder vaak klachten over hun stem, aangezien deze door de hormoonbehandeling daalt. Zij ervaren soms problemen met betrekking tot het stembereik of een instabiele, gespannen stem met stemvermoeidheid. Daarnaast kan een gebrek aan borstresonans er voor zorgen dat de stem niet overeenkomt met het mannelijk voorkomen.
Wat doet de logopedist?
De intensieve logopedische behandeling is gericht op de stemkwaliteit. Naast de wekelijkse therapiesessie is dagelijks oefenen thuis essentieel. Er wordt niets aan het stemapparaat gewijzigd, maar men leert het stemapparaat op een andere manier gebruiken. Omdat men dit pas bereikt bij veel oefening in de praktijk, start een behandeling bij voorkeur als men zich in het dagelijks leven heeft aangepast aan de nieuwe geslachtsrol.
De logopedist bepaalt het frequentiebereik, de gemiddelde stemfrequentie en de dynamiek van de stem. Daarnaast staan het gebruik van resonantie, articulatie, intonatie, luidheid, spiergebruik, adem- en stemkwaliteit en de non-verbale aspecten, zoals mimiek en gebruik van gebaren centraal. Het doel van de logopedie bij transvrouwen is het aanpassen van het spreekgedrag aan de vrouwelijke geslachtsrol. Hierbij wordt rekening gehouden met het postuur en karakter van de cliënt en haar leefomgeving.
Primair werken we aan aspecten die de stem een lichter, vrouwelijker karakter geven, zoals:
- Verminderen van de borstresonans.
- Stimuleren van de kopresonans.
- Stapsgewijs spreken met een hogere toonhoogte.
- Bevorderen van een levendig en vrouwelijk intonatiepatroon.
- Stimuleren van een pittige, lichte articulatie.
- Aanpassen van het spreekvolume en spreektempo.
- Bevorderen van vrouwelijk gedrag (o.a. mimiek, gebaren, lachen en hoesten).
Een dergelijk programma bestaat voor transmannen nog niet, terwijl uit onderzoek blijkt dat er wel behoefte aan is. Stichting Transman heeft inmiddels het initiatief genomen om in samenwerking met een logopedist/stemcoach een training te gaan ontwikkelen, die zich specifiek richt op transmannen en hun stemgebruik.